अनेकौं दर्शन शास्त्र र धर्म शास्त्रहरू अनुसार आत्मा जीवनको एउटा अंग हो। मानव प्राणी जुन अलौकिक छन्,को मृत्यु पश्चात पनि आत्माको मृत्यु हुँदैन। विज्ञानले आज सम्म यस बारे केही पनि पतो लगाउन सकेको छैन, किन भनें आत्माको जाँचको लागि कुनै पनि नियन्त्रण मार्ग छैन। मृत्यु पश्चात के हुन्छ? भन्ने बारेमा धेरै प्रकारका अनेकौं मान्छेहरूका आफ्नो आफ्नो विचारहरू छन्। धेरै नास्तिकहरू भन्छन् आत्मा जस्तो कुनै वस्तु छैन, र ब्यक्तिको एकमात्र हिस्सा शरीर मात्र हो। -नेपाली विकिपीडियाबाट
साच्चै हुन्छ त भूत-प्रेत ?
भूतप्रेत धोकाका रूपमा देखिन्छ र त्यसमा मानवीय लक्षणको अभाव हुन्छ । त्यो हावा जस्तो हुन्छ जसलाई हातले छुन सकिदैन ।कुनै मानिसको भूत वायवी हुन्छ जसलाई देख्न सकिन्छ र कहिलेकाहिं कुनै बिशेष चाल या कुरा सुन्न सकिन्छ। यहाँ हामि रेवरेन्ड ‘डा. हेरिस’को भूतको उदाहरण दिनेछौं जो उनको मृत्यु पश्चात ‘एथिनियम लाईव्रेरी’मा आउने गर्थ्यो ।
प्रख्यात अमेरिकी उपन्यासकार ‘हार्थन’ धेरैजसो अध्ययन र शोधकार्यका लागी उक्त लाईव्रेरीमा जाने गर्थे ।उनले ‘डा. हेरिस’को भूतलाई त्यहाँ देखेका थिए ।उनले यो थाहा पाए कि ‘डा. हेरिस’ जुन कुर्सीमा बसेर उनको प्रिय पत्रिका बोस्टन पोष्ट पढ्थे; उनको भूत पनि त्यही कुर्सीमा बस्थ्यो ।
सुरुमा ‘हार्थन’लाई ‘हेरिस’ मरिसके भन्ने थाहा थिएन त्यसैले उनी त्यो भूतलाई मनुष्य ठान्थे । जब उनका एक मित्रले ‘हेरिस’को मृत्यु भईसकेको सुनाए तब उनि अचम्भित भए । यसो बिचार गर्दा ‘डा. हेरिस’का परिचित तथा नजिकका साथी समेत उक्त भूतसँग कुरा गर्दैनन् ।एक त लाईव्ररीको नियमले लाईव्रेरीमा बोल्न पाईदैनथ्यो तर लाईव्रेरीवाट बाहिर निस्किएपछि पनि कोहि बोल्दैनथ्यो।
मैलो लुगा लगाएको भूतको उदाहरण पनि रोचक छ । यो भूत क्वीन एनी र भिक्टोरिया कालमा लगातार देखिएको थियो ।इतिहासकार तथा नाट्यआलोचक डब्ल्यू. जे. मक्क्वीन पोपले यो भूतलाई अनेक पटक देखे र त्यो ब्यक्तिको चिनारी खोज्ने प्रयत्न गरे ।यो भूत धमिलो रंगको थियो ।कुल मिलाएर यो निर्णयमा पुगे कि यो कुनै यस्ता अभिनेताको भूत हो जो कुनै बिशेष दृश्यका निम्ति धमिलो रंगको लुगा लगाउँथे ।यो भूत लण्डनको डूरी लेनमा रहेको थिएटर रोयलमा २०० भन्दा धेरै बर्षसम्म देखिरह्यो ।यो स्पष्ट थियोकि भूतको त्यो थिएटरसँग कुनै बिशेष नाता थियो ।धेरैजसो यस्तो हुन्छ कि हामी कुनै बिशेष ब्याक्ति स्थान या बस्तुसँग धेरै जोडिन्छौं तब हाम्रो शरीरको अवशानपछि पनि हाम्रो आत्मा त्यो ब्यक्ति स्थान या बस्तुको वरिपरि भौतारीरहन्छ । यो एक स्वतः सिद्ध सिद्धान्त हो कि आत्मा कहिल्यै मर्दैन केवल हाम्रो शरीर मात्र मर्छ जब त्यसमा प्राण हुँदैन ।यो सहि हो कि कसैलाई थाहा छैन कि आत्मा कहाँ जान्छ या कसरी रहन्छ तर आत्माको अमरताको सिद्धान्त सबै धर्म र नैतिकताको आधारभुत सिद्धान्त हो ।जब यो आत्माले एक आकार धारण गरि आफ्ना प्रिय बस्तुको नजिकै आउँछ तब हामी त्यो छायाँलाई नै भूत भन्छौं । भूतको बारेमा आफ्ना कुरा सक्नुभन्दा पहिले हामि भूतप्रेत र मतिभ्रमको अन्तर स्पष्ट पारौं ।
कुनै बाहिरि प्रेरकको अभावमा जब हामिले कुनै कुरा देख्छौं तब त्यसलाई हामि मतिभ्रम भन्छौं ।यो यस्तो मानसिक स्थितिको द्योदक हो जुन भावनाको असामान्य अतिरेकबाट उत्पन्न हुन्छ ।यसमा कुनै एक भावना प्रवल हुनसक्छ जस्तो – भय क्रोध या प्रेम या एक भन्दा बढी भावनाको मिश्रणले पनि मतिभ्रम उत्पन्न गर्न सक्छ ।
एक नर्भस गृहणी बरण्डा या कोठामा चोरको चाल सुनेर धेरै जसो उठेर बस्नेछिन् । शेक्सपियरको म्याकवेथ नाटकमा म्याकवेथको दिमागमा रगतले लतपत भएको एक खन्जर यति स्पष्ट छ कि त्यसले मतिभ्रम उत्पन्न गरिदिन्छ र उनको मनमा डर भरिदिन्छ।
यसको बिपरित जब हामि कुनै भूत-प्रेतलाई देख्छौं तब हामीसमक्ष कुनै कुरा हुन्छ त्यसलाई अरु मानिसले पनि देख्न सक्छन् र यो हाम्रो इच्छाबिना नै बारम्बार देख्न सक्छौं ।
मतिभ्रम पुर्ण रूपमा ब्यक्तिनिष्ठ हुन्छ अरु मानिसले त्यसलाई देख्न सक्दैनन् । त्यसैले हामिले मतिभ्रम र भूत- प्रेतमा अन्तर गर्नुपर्छ र यी दुवैलाई अलग अलग बिषयका रूपमा बुझ्नुपर्छ ।
यहाँ हामि भूतप्रेतको बिषयलाई निम्न उद्दरणका साथ आफ्नो कुरा समाप्त गर्छौं – “बितेका १०० बर्षमा ब्रिटिश सोसाईटी फर साईकिकल रिसर्च र अन्य संस्थाद्वारा गरिएका अनेकौं अध्ययनका आधारमा – ‘के भूत-प्रेतको अस्तित्व छ?’ भन्ने आदिम प्रश्नको जबाफ ‘छ’ मा दिन सकिन्छ । भूतप्रेतको अस्तित्वको अनुभव गर्ने सैयौं सम्मानित मानिसहरूको साक्ष्यलाई आत्मभ्रम, झुठ या मिथ्या भनेर रद्द गरिदिनु एक दुराग्रह मात्र हुनेछ ।” -विश्व-प्रसिद्ध अनौठा रहस्य’ (सं. बिनिता पौडेल)
कुनै बाहिरि प्रेरकको अभावमा जब हामिले कुनै कुरा देख्छौं तब त्यसलाई हामि मतिभ्रम भन्छौं ।यो यस्तो मानसिक स्थितिको द्योदक हो जुन भावनाको असामान्य अतिरेकबाट उत्पन्न हुन्छ ।यसमा कुनै एक भावना प्रवल हुनसक्छ जस्तो – भय क्रोध या प्रेम या एक भन्दा बढी भावनाको मिश्रणले पनि मतिभ्रम उत्पन्न गर्न सक्छ ।
एक नर्भस गृहणी बरण्डा या कोठामा चोरको चाल सुनेर धेरै जसो उठेर बस्नेछिन् । शेक्सपियरको म्याकवेथ नाटकमा म्याकवेथको दिमागमा रगतले लतपत भएको एक खन्जर यति स्पष्ट छ कि त्यसले मतिभ्रम उत्पन्न गरिदिन्छ र उनको मनमा डर भरिदिन्छ।
यसको बिपरित जब हामि कुनै भूत-प्रेतलाई देख्छौं तब हामीसमक्ष कुनै कुरा हुन्छ त्यसलाई अरु मानिसले पनि देख्न सक्छन् र यो हाम्रो इच्छाबिना नै बारम्बार देख्न सक्छौं ।
मतिभ्रम पुर्ण रूपमा ब्यक्तिनिष्ठ हुन्छ अरु मानिसले त्यसलाई देख्न सक्दैनन् । त्यसैले हामिले मतिभ्रम र भूत- प्रेतमा अन्तर गर्नुपर्छ र यी दुवैलाई अलग अलग बिषयका रूपमा बुझ्नुपर्छ ।
यहाँ हामि भूतप्रेतको बिषयलाई निम्न उद्दरणका साथ आफ्नो कुरा समाप्त गर्छौं – “बितेका १०० बर्षमा ब्रिटिश सोसाईटी फर साईकिकल रिसर्च र अन्य संस्थाद्वारा गरिएका अनेकौं अध्ययनका आधारमा – ‘के भूत-प्रेतको अस्तित्व छ?’ भन्ने आदिम प्रश्नको जबाफ ‘छ’ मा दिन सकिन्छ । भूतप्रेतको अस्तित्वको अनुभव गर्ने सैयौं सम्मानित मानिसहरूको साक्ष्यलाई आत्मभ्रम, झुठ या मिथ्या भनेर रद्द गरिदिनु एक दुराग्रह मात्र हुनेछ ।” -विश्व-प्रसिद्ध अनौठा रहस्य’ (सं. बिनिता पौडेल)
मानिसको शरीर तिन चिजले बनेको हुन्छ । ति हुन, भौतीक तत्वहरुले बनेका खम्बाहरु, आध्यात्मीकताको प्रवेशका कारण संवेदनशीलता र तेस्रो एउटा यस्तो अज्ञेय चिज छ, जसलाई हामी आत्मा भन्छौं । यी तीन चिजका बारेमा विज्ञानले पनि पुष्टि गरिसकेको छ र आजभन्दा हजारौं वर्ष पहिले लेखिएको गरुण पुराणमा पनि यसबारेमा उल्लेख छ । यी तीन तत्वलाई बुझाउन आजसम्म धेरै प्रयास भएका छन् । सवै चिज बुझिसकेपछि पनि आत्मा र परमात्माको ‘कनेक्सन’ भने अहिलेसम्म कसैले बुझ्न सकेका छैनन् । आत्मा र परमात्माको पक्ष छोडिदिने हो भने मानव शरीर एउटा अनौठो भौतिक अवयव हो । कस्तो उच्च मेकनाइज्ड भने तपाईको मुटु चल्नैपर्छ, त्यसबाट रगतले मश्तीष्कमा अक्सीजन पु¥याउनुपर्छ र अनी मात्र मस्तिष्क चल्छ । त्यसो हुन सकेन भने मस्तिष्क चल्दैन र तपाईको शरीर बाँच्न सक्दैन । हरेक अंगको एउटा सन्तुलीत संचालन । यो एउटा सुसंगठीत भौतीक संरचना हो । तर यसलाई एउटा भौतिक संरचनाका रुपमा मात्र पनि हामीले हेर्नु हुदैन । यसभित्रको जुन आध्यात्मीक अंग छ, त्यसलाई आत्मा या जुनसुकै नाम दिउँ, त्यो रही रहन्छ । -डा. भोला रिजाल